Rüzgar esmeden deniz kıpırdamaz sloganıyla yola çıkan Yeni Deniz Mecmuası’nın 25. sayısı Kabotaj temasıyla tarihimize ışık tutarak okurlarıyla buluştu. Bir deniz tutkunu Emre Baysoy’un ‘Sen Denizcisin’ şiiriyle açılışı yapılan bu sayıda birbirinden ilginç ve yazarların, sizleri derin düşüncelere sevk edecek biçimde kaleme aldığı yazıları okuyabileceksiniz.
Ali Bozoğlu’nun kaleminden, görsellerle zenginleştirerek belgeselleştirdiği ‘İstanbul Rıhtımları Tarihi’ yazısı Osmanlı son dönemine ışık tutarken aynı zamanda Cumhuriyet’in de ilk dönem gelişmelerini de anlatabilmektedir.
KIRIM SAVAŞI’NIN ARDINDAN MODERN FENERLERE SAHİP OLUNDU
“İstanbul’da ilk rıhtımların inşa edilmesi ve kıyılarımızda o günlere göre modern deniz fenerlerinin çalışmaya başlaması, ancak Kırım Savaşı’nı izleyen yıllarda mümkün olabildi. Kıyı güvenliği için deniz fenerlerinin modernleştirilmesi amacıyla 1854 yılında Marius Michel’e verilen bir imtiyazla çalışmalara başlanmış, çok kısa bir süre içerisinde Osmanlı İmparatorluğu kıyıları modern fenerlere kavuşmuş, gemilerin güvenliğinin sağlanması nedeniyle de imparatorluk sınırları içerisinde denizlerde gemi trafiği hızla artmıştır. Uzun görüşmelerden sonra, 1854 yılında, limanda rıhtım inşa etme ve bu rıhtımları 75 yıl boyunca işletme imtiyazı, fenerlerin modernleştirilmesi için imtiyaz verilen Fenerler İdaresi Umum Müdürü Marius Michel’e verildi. Verilen imtiyazda, rıhtımların inşasından sonra rıhtımlara yanaşacak olan gemilerden yapılacak tahmil-tahliye işlerinden muayyen bir ücret alması yetkisi de verilmişti.”
DOLDURULAN KIYI ŞERİDİNİ ŞİRKET MÜLKİYETİNE GEÇİREN İMTİYAZ SÖZLEŞMESİ
“Nihayet 1890 yılında, rıhtımın yapılacağı alan göz önüne alınarak imtiyaz sözleşmesi yeniden tanzim edilmiştir. 1879 yılında verilen 75 yıllık süre, 1964 yılına kadar devam etmek üzere 85 seneye uzatılmıştır. Yenilenen imtiyaza göre inşaatı yapacak ve işi finanse edecek şirketin 18 ay içerisinde kurulması, inşaatın 14 sene zarfında -1904 senesinden evvel- tamamlanması için inşaata iki yıl içerisinde başlaması gerekiyordu. Şirket, 1891 yılında 23 milyon altın frank sermaye ile kurulur. Yeni imtiyaz sözleşmesi şirkete, rıhtımlardan başka bazı idare binalarını da inşa etmesi yükümlülüğünü getiriyor, buna karşılık denizde doldurulacak arazinin şirket mülkiyetine geçmesini ve şirkete beş çeşit rıhtım ve ardiye resim ve ücretlerini alabilmesi hakkını tanıyordu. İmtiyaz sözleşmesinin 7. Maddesine göre hükümet imtiyaz müddetinin 40. Yılı bitiminden itibaren istediği zaman rıhtımlar ile ek kısımlarını satın alma hakkına sahipti. 1890 imtiyaz sözleşmesinde, Galata Köprüsü ile Unkapanı Köprüsü arasında rıhtım yapılması hükmü bulunuyordu. İmtiyaz sözleşmesinin 4. Maddesinde, iki köprü arasında yapılacak rıhtımların inşaatına, diğer rıhtımların inşaatının tamamlanıp tamamlanmamasına bakılmaksızın, imtiyaz sözleşmesinin başlangıç tarihinden 8 sene sonra başlanması belirtiliyordu. Şirket, tayin edilen süre yaklaşınca, rıhtımların plan ve resimlerini hazırlamaya başladı ve inşaat için inşaatların yerlerinin kendilerine teslim edilmesini hükümetten talep etti. Unkapanı Köprüsü’nün kaldırılmasını ve Karaköy Köprüsü’nün yerinin değiştirilmesini, imtiyaz sözleşmesinin ilgili maddesi gereğince talep etti. İmtiyaz sözleşmesinde bulunan ilgili madde uyarınca hükümet ile şirket arasında görüşmeler başladı. 1896 yılında çıkarılan kararla, tarifelerin belirlenmesi için uluslararası bir komisyonun teşkil edilmesi kabul edildi. Şirket, geçici olmak üzere depozito adı altında ücret alma mecburiyetinde bırakıldı. İmtiyaz sözleşmesi gereğince, imtiyaz sahibi M. Marius Michel imtiyaz hakkını 3 milyon frank tutarında hisse senedi karşılığında İstanbul Rıhtım Dok ve Antrepo Türk Anonim Şirketi’ne devretti.”
İSTANBUL RIHTIMLARI VE GELECEĞİ
“Rıhtım Şirketi’nin gelir getiren önemli binaları arasında Galata’da Çinili (Gümrük) Rıhtım Han ve Merkez Rıhtım Han öne çıkmaktadır. Aynı şekilde İstanbul tarafında eski eşya ambarlarını da bu kapsamda zikretmek mümkündür. Çinili Rıhtım Han, 1910-11 senelerinde inşa edilmiş ve 733.000 franka mal olmuştu. Çinili Han, zemin ve asma kat cepheleri kesme taşla, cephelerinin geri kalan kısımları çinilerle kaplı olduğu için bu adla anmaktadır. Yapılan anlaşma ile şirketin sahip olduğu rıhtım, dok ve antrepolarla birlikte imtiyaz hakları da 1.265.447.673,60 Fransız frangı karşılığında satın alınmıştır. Bu para, 1943 yılı Kasım ayında başlamak kaydıyla her yılın Mayıs ve Kasım aylarında ödenmek üzere 62 taksitte ödenecektir. En son taksit 1 Mayıs 1974 yılında ödenmiştir.”
“İstanbul Limanı’nın 1934 yılında millileştirilmesi ile mülkiyeti önce Maliye Bakanlığına bilahare T.C. İstanbul Liman İşleri Umum Müdürlüğüne bağlanmıştır. İstanbul Liman İşletmesi, 27 Aralık 1937 tarihinde kurulan Denizbank’a bağlanması nedeniyle, Denizbank İstanbul Şubesi olarak faaliyet göstermiştir. Denizbank, 7 Haziran 1939 tarihinde kaldırılarak yerine Devlet Deniz Yolları Umum Müdürlüğü ve Devlet Limanları Umum Müdürlüğü adlarında iki umum müdürlük kurulmuştur. Merkez Rıhtım Han, Devlet Limanları Umum Müdürlüğü olmuştur. Bu iki umum müdürlüğün 1944 yılında birleştirilmesi ile bina Devlet Denizyolları ve Limanları İşletmesi Umum Müdürlüğü olmuştur. 1 Mart 1952 yılında da Denizcilik Bankası T.A.O Genel Müdürlüğü olmuştur. Merkez Rıhtım Han, 1982 yılında Denizcilik Bankası T.A.O’nın kapatılması ile önce Türkiye Denizcilik Kurumu, 1984 yılında ise Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü olarak hizmet vermiştir.”
