Atatürk’ün Türk havacılarına verdiği diplomatik görev… Tayyare filomuzun Atina’yı ziyareti

Celal Öcal yazdı…

Atatürk’ün hayatıyla ilgili en önemli kaynak eser ,yaverlerinin tuttuğu Atatürk’ün Nöbet Defteri ve bu eseri esas alan Kaynakçalı Atatürk günlüğüdür[1]. Ancak Atatürk’ün birkaç gün süren ,çok sayıda birimi denetlediği ziyaretler hakkında bilgi eksikliğimiz bulunmaktadır.İlgili notlar 5N1K özelliğinde tutulmamıştır.Bu sebeple bir çok ziyarette karanlıkta kalmış yön bulunmaktadır.

Bunlardan biri de 11 Nisan 1934 günü yaptığı “Atatürk’ün,İzmir’den hareketle Reşadiye,Seferihisar ve Bornova’da bazı askeri kuruluşları denetlemesi ve tekrar İzmir’e dönüşü”[2] şeklinde belirtilmiş notlardır.

Reşadiye neresidir? Atatürk oraya ne için gitmiştir? Kimlerle görüşmüştür? Hiç  bilgi verilmemiştir. Atatürk gibi bir büyük şahsiyetin hayatından söz ederken eksik bilgi vermeğe hakkımız yoktur. 

Reşadiye 1890 tarihinde yapılmış semte adını vermiş Birinci Dünya Savaşı döneminde 5 nci Deniz Tayyare Bölüğü Üs görevini yapmış, 1934 yılında 3’üncü Tayyare Alayı Karargahı görevi yaptığı dönemde Atatürk tarafından ziyaret edilmiştir. Günümüzde Güzelyalı (Fahrettin Altay) olarak anılan bir semtin adıdır.

Atatürk Haziran ayında Türkiye’ye gelecek olan misafiri ,İran Şahı Rıza Pehlevi için hazırladığı gezi programı içinde İzmir’de bulunmaktadır. Şah’a Türkiye’nin en modern deniz tayyaresini göstermek istemektedir. Hazırlıkları denetlemek için 11 Nisan 1934 günü İzmir 3 ncü Tayyare Alayı Karargahı Reşadiye Köşküne gelir .Orada Atina’ya gönderdiği Tayyare Filomuzun uçuş ekibini kabul eder.Başta komutanları on Türk havacısı esas duruşta Atatürk’ü selamlar.İşte bu Türk Askeri için dünyanın durduğu andır.

*29 Ekim 1933 günü yapılan Türkiye Cumhuriyetimizin kuruluşunun onuncu yılı törenlerinde Yunanistan ,General Adonides başkanlığındaki heyetle temsil edilir. Atatürk bu ziyarete çok farklı  karşılık verir.  Yunanistan Milli gününde Türkiye’yi, Dışişleri Bakanlığından diplomatik bir  heyetle değil, Türk Hava Kuvvetleri ile  temsil eder. Büyük kısmı İstiklal Harbi Madalyası sahibi  Plt. Yrb. Şefik Çakmak başkanlığında[3], Plt. Bnb. Fevzi Uçaner, Baş Makinist Cevat Dumlupınar, Yzb. Zekeriya, Plt. Yzb. İlhami, Ütgm. Remzi Berker, Ütgm. Kamil Yaşa, Plt. Baş. Cvş. Reşit Kapsan, Plt. Baş. Cvş. İsmail Hakkı, Plt. Baş. Cvş. Adil Gezener’den oluşan [4] heyet  seçilir . Gurup hazırlıklarına başlar. 21 Mart 1934 günü Birinci Dünya savaşı dönemi tayyareleri özelliğinde ki üstü açık ,iki personelle kullanılan  5 Letov S-16T Sımolik Tayyaresinden oluşan filomuz İzmir’den hareket eder  .

Telsiz haberleşmesinin sağlıklı yürümesi için Ege denizinde bir gemimiz eşlik etmektedir.

İzmir’den Atina’ya gelen heyetimiz çok sıcak karşılanır. Havacılarımız 25 Mart 1934 günü resmi törenlere katılır. Yunan başbakanı tarafından Phonix  nişanı armağan edilir.Akropol ziyaret edilir .   

1nci etap İzmir-Tatoi(Atina),2 nci etap Tatoı(Atina)-Selanik(Sedes),3ncü etap Sedes(Selanik)-Yeşilköy(İstanbul), 4 ncü etap Yeşilköy-İzmir rotasını izlenir. 1450 km’si deniz üzeri,toplam 9,30 saat süren  1821 km’lik bir yolculukla  31 Mart 1934 günü İzmir’e dönüş yapılır. Bu büyük ve önemli hadise, filoda görev almış, adı belirtilmemiş  bir havacımız tarafından Askeri Hava Mecmuasına  [5] yazılır .

   Bir taraftan  tayyarelerin hazırlığı devam ederken diğer taraftan Yunanlıların Atina telsizi ile irtibata geçilmiş ve bu suretle hareketten bir gün evvelinden itibaren Cenubi Yunanistan’ın hava raporları alınması temin edilmişti. Bundan başka seyahatin ilk merhalesi olan ,rotanın ortasında  bulunmak ve hareket günü sabahı bulunduğu mıntıkanın hava vaziyetini telsizle İzmir’e bildirmek üzre bir gemimiz bir rasat memur ile birlikte (Nikarya ve Mikonos) Adaları arasına gönderilmişti.

   Seyahat esnasında her an tayyarelerin bulundukları yerlerin filodaki tayyare telsiz ve telsiz telefonlarıyla İzmir’e bildirilmesi de nazara alınmış idi.

    Seyahatin sureti ceryanı:

    Filo bütün hazırlığını 19 Mart 1934’de bitirmişti.19 Mart günü Yunanistan’ın garbından İzmir istikametinde bir depresyon geldi.

Bu depresyon 19 Mart günü Atina’da  ve aynı gün akşam üzeri de İzmir’de beş saat devam eden bora ile karışık şiddetli bir yağmur sağanağı şeklinde geçti.

   20 Mart raporları daha müsait bir şekil göstermiş ve hava açılmıştı.

   Kalkış

   21 Mart sabahı İzmir’de hava tamamen açıktı.Meydan bir gün evvel şiddetli yağmurdan ıslak olmasına rağmen uçuşa mani bir şekilde değildi.Bu sabah Atina’dan  ve hattıseyir üzerindeki gemimizden telsizle alınan rasat raporları  da yol üzerinde havanın tamamen açık olduğunu gösteriyordu.

   Sabahleyin tayyareler harekete hazırlanmış ve uğurlamaya gelen Tayyare Cemiyeti azaları ve tayyareci arkadaşlarla mürettebat neşeli ,neşeli görüşüyorlardı.Bu sırada filo kumandanı son hava raporunu da aldı ve filoya hareket emrini verdi.Birkaç dakika sonra tayyareler tamamen  ve hedeflerine müteveccih olarak yerden kesilmişlerdi.Atina yolunu alan tayyarelerimiz kara sularımıza kadar diğer kara ve deniz tayyarelerimiz tarafından havadan teşyi edildi.

    1 nci merhale (İzmir-Atina)

    Bu merhalede hava çok müsait bir hava içinde geçti.Bütün seyir esnasında yalnız cenupta ufak tefek bulut parçalarından başka hiçbir şeye tesadüf edilmedi.Hava,rakiplerine tayyarede olduklarını unutturacak kadar  sakindi.Tayyareci gözü ile bakılacak olursa bu sükûnet bir parçada sıkıcı oldu.tayyarelerimiz Atina’ya kadar krokide yazılı rotayı takip ettiler.

    Bütün seyir esnasında filonun yüksekliği 1000-1200 metre idi.Filo ,rotası üzerinden aşagıda yazılı şartlar dahilinde seyrini yaptı.

    İzmir-Doğanbey burnu-Nikarya ve Mikanos ortası-Yunan sahili-Tatoi meydanına iniş.

   Şunu da kaydedelim ki seyir esnasında tayyarelerden evvelce kararlaştırılan üç noktadan telsiz telgraf ve iki noktadan da telefonla tayyarelerin bulunduğu mevki bildirilmiş ve İzmir tayyare istasyonu tarafından muvaffakiyetle  dinlenerek her an tayyarelerin yeri tespit edilmişti.

    Yunan sahiline girildikten itibaren Tatoi meydanına kadar filo oldukça şiddetli sağanaklarla karşılaştı.O gün hazırlanan ve üzerinde Türk ve Yunan bayrakları taşıyan paraşütlerden ikisi Atina üzerinde atıldı ve şehrin içine düştü.

       Atina Elçimizin 13.4.1934 tarihli raporunda seyahat hakkında bilgi verilmiştir.

    Hariciye Vekaleti Celilesine [6]

25 Mart sabahı tayyarelerimiz bayrama iştirak etmişlerdir. Tayyarelerimiz ilk önce Atina havasında uçmuşlar ve meydanda toplanmış halkın üzerine Türk-Yunan bayrak ve renkleriyle tezyin edilmiş ve “MEMLEKETİNİZİ ZİYARETE VE MİLLİ BAYRAMINIZA İŞTİRAKE GÖNDERİLEN TÜRK TAYYARECİLERİN YÜREKLERİ MUHABBETLE DOLUDUR” ibaresini havi binlerce kartlar ve müteaddid paraşütlü Türk-Yunan bayrakları atmışlardır.

    Bilahare Yunan tayyaresi de Ellas ve Türkiye kelimelerinin ilk harfleri olan E ve T harflerini tersim eder şekilde iki defa dolaşmışlardır.

….26 Martta Stadyomda yapılan askeri oyunlara tayyarecilerimiz davet ve en mutena yerlerde ahzı mevki eylemişlerdi. Oyunlardan sonra izcilerimiz Stadyomu terk ederken birinci kolordu kumandanı tarafından tebrik edilmişler ve muzıka Cumhuriyet marşını çalmış ve halk tarafından fevkalade tezahuratta bulunmuşlardır.

     Akşam üzeri başvekil mösyö Çaldarisi tayyareci zabitlerimiz ile Elçilik erkanını kendi hususi evine davetle bir çay vermiş ve evvelce vaki istimzac üzerine Erkanı-ı Harbiye-i Umumiyemiz Riyasetinden Yunan hükümetinin vereceği madalyaların  bir hatıra olarak kabul olunabileceği bildirilmiş olmakla başvekil ziyafet esnasında zabitlerimize rütbelerine göre nişan ve madalyalar vermiştir.

    O gece Atina Darülfununu tarafından üniversite salonlarında verilen büyük suvarede medu olan zabitlerimiz hazır bulunmuşlardır.

…Tayyarelerimize altı Yunan tayyaresi refakat etmiştir.

Türk Hava Kuvvetlerinin kuruluşunun 90 ncı yılında Hava Kuvvetleri Dergisi’nde de [7] bu konuya yer verilmiştir.

Reşadiye Köşkünün tarihini araştırma safhasında  paylaştığımız bir fotografı gören E.Tuğamiral Mehmet Şevki Sekerfereli  Atatürk’ün havacılarla çektirdiği fotografda bulunan şahsın, dedesi Baş Makinist Cevat Dumlupınar  olduğu bilgisini verdi,hakkında  tayyareci.com ’da bilgi bulunduğunu  yazdı .

Cevat Dumlupınar 1899 İstanbul Aksaray doğumlu İstiklal madalyalı bir havacımızdı.

İzmir-Atina  görev seferine katılan havacılarımızın Atatürk tarafından kabul edildikleri bilgisini ortaya çıkardı.

Bu bilgi Atatürk’ün Türk Hava Kuvvetlerine diplomatik  görev verdiğini ortaya  çıkarıyordu ,

Atatürk’ün verdiği , çok büyük şeref olan Türkiyeyi temsil görevini Türk Hava Kuvvetleri  başarıyla yerine getirildi.  

Türk Havacılarının haklı bir gururu oldu.

Atatürk , 11 Nisan 1934 günü 3 ncü Tayyare Alayı Karargahı Reşadiye Köşküne geldi[8] . İzmir- Atina görev seferini tamamlayan havacıları kabul etti.

Muhtemelen Tayyare Alayı tarihi hakkında bilgi aldı.Atatürk’e ,Birinci Dünya Savaşı döneminde İzmir’in denizden bombalandığı,İzmir’de üç Tayyare Bölüğümüzün görev yaptığı,İzmir semalarında yapılan hava muharebeleri hakkında  bilgi arz edildi. Birlikte fotograf çekildi.

Atatürk 22 Haziran 1934 günü İzmir 3 ncü Tayyare Alayına tekrar geldi.Misafiri İran Şahı Rıza Pehlevi’ye  dönemin en modern deniz tayyaresi Supermarine Southampton’u  gezdirdi, hangar önünde  fotograf çekildi.     

Atatürk’ün ziyaret ettiği her yer Türkiye’de müze olarak korunurken, Atatürk’ün iki defa ziyaret ettiği Reşadiye Köşkünün , 365 yaşındaki Gazi Sancakkale(Yenikale)’nin,İzmir Şehzade Paşa Köşkü’nün halkın ziyaretine kapalı tutulduğu üzüntüyle  yaşamaktayız.

9 Eylül 2022 İzmir’in Yunan işgali faciasından kurtuluşunun,İstiklâl Savaşı Zaferimizin 100 ncü yılı olacaktır. Bu tarihi yıldönümünde Reşadiye Köşkünün de müze olarak halkımızın ziyaretine açılmasını ilgililerden bekliyoruz.

Birinci Dünya savaşı döneminde İzmir’de görev yapan üç Tayyare Bölüğümüzün  fedakar hizmetlerini, İzmir semalarında yapılan tayyare muharebelerini, İzmir-Atina görev filo uçuşunu, İzmir Körfezinde batırdığımız gemileri, Atatürk’ün havacılığa verdiği önemi anlatan  3’üncü Tayyare Alayı Atatürk Havacılık Müzesinin kurulması başta Atatürk’e ve Türk Havacılarına duyduğumuz  şükran borcumuzun yerine getirme yönünde bir adım olacaktır. [9]

Yunanistan seyahati

1934 Atina seyahatini gerçekleştiren filo uçakları  kalkıştan önce -Seydiköy-İzmir Tayyareci.com

1934 Atina seyahati sırasında Türk havacıların karşılanışı.Hangar girişinde Hosgeldiniz  yazısı bulunuyor.

Yunanistan seyahati Filo Komutanı Plt.Yrb.Şefik Çakmak. tayyareci.com

Atina seyahatine memur tayyarecilerimiz bir arada- Cevat Dumlupınar.

Atatürk’ün İzmir-Atina seferini tamamlayan havacıları kabulü sonrası İzmir 3 ncü Tayyare Alayı karargahı Reşadiye Köşkü önünde çekilen fotograf .Soldan dördüncü Baş Makinist Cevat Dumlupınar.

Supermatine Southampton  model deniz tayyaresi önünde Atatürk, İran Şahı ve heyet. 22 Haziran 1934

[1] Utkan Kocatürk,Doğumundan ölümüne kadar kaynakçalı Atatürk günlüğü Atatürk Araştırma Merkezi,1999

[2] A.g.e s.497

[3]T.C: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi-Hariciye Vekaleti Celilesine-Tayyare Filomuzun Atinayı ziyareti

[4] Davut Kapucu-1909-1939 yılları arasında yapılan yurtiçi ve yurtdışı askeri Hava Seyahatleri .Yıldırım Beyazıt Ün.Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi.

[5] .Askeri Hava Mecmuası ”Türk tayyarecileri komşu ve dost Yunanistan’da  “ Haziran 1934 Sayı-104

[6] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi-4646 789

[7] Hava Kuvvetleri Dergisi- “Cumhuriyet döneminde Türk hava Kuvvetlerinin Yabancı bir ülkeye yaptığı ilk uçuş (İzmir-Atina uçuşu) 2001

[8] Utkan Kocatürk,Doğumundan ölümüne kadar kaynakçalı Atatürk günlüğü,Atatürk Araştırma Metkezi 1999.s.497

[9] İlgili fotograf ve belgeleri paylaşan  E.Tuğamiral.Mehmet Şevki Sekerfereli’ye  teşekkür ederim.