Anayasa’nın değiştirilmesi teklif dahi edilemeyecek olan, Cumhuriyet’in kurucu ilk 3 maddesi siyasi figürler tarafından ‘değiştirilebilir’ olabileceğine dair hesaplarla hedef alınabilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası günümüze değin pek çok kez değişikliğe uğramıştır. Belli dönemlerde halen çeşitli maddelerinin değiştirilmesi gündeme gelebilmektedir.
9 Kasım 1982’de yürürlüğe giren ve günümüzde yürürlükte olan 1982 Anayasası sırasıyla; “Başlangıç, Genel Esaslar, Temel Haklar ve Ödevler, Cumhuriyetin Temel Organları, Mali ve Ekonomik Hükümler, Çeşitli Hükümler, Geçici Hükümler, Son Hükümler” olmak üzere 7 bölümden oluşmaktadır.
ANAYASA’NIN İLK 4 MADDESİ NEDİR?
Anayasa’nın ilk dört maddesi, birinci kısım dahilindeki “Genel Esaslar” içinde yer almaktadır. Anayasa’nın ilk 4 maddesi aşağıda sıralanmıştır:
- Devletin şekli
Madde 1 – Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir. - Cumhuriyetin nitelikleri
Madde 2 – Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir. - Devletin bütünlüğü, Resmî dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti
Madde 3 – Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.
Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır.
Milli marşı “İstiklal Marşı”dır.
Başkenti Ankara’dır. - Değiştirilemeyecek hükümler
Madde 4 – Anayasa’nın 1 inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
2024’E GİRERKEN ANAYASA TARTIŞMALARI
Anayasa’nın değişikliğinin yöntem esasları 175. maddede düzenlenmiştir. Anayasa’da yapılacak bir değişikliğin teklif edilebilmesi için meclisteki toplam milletvekili sayısının (600) ⅓’ü kadar (200) yazılı teklif gerekir. Bu teklifin kabulü için ise en az 360 milletvekili tarafından onaylanması gerekir. Teklifin kabulü noktasında milletvekili yeter sayılarına göre değişiklikler vardır. Bu bakımdan;
- Eğer teklif 360-399 milletvekili tarafından onaylanırsa Cumhurbaşkanı, değişiklik teklifini ya meclise göndermelidir ya da halk oylamasına gitmelidir.
- Eğer teklif en az 400 milletvekili tarafından onaylanırsa Cumhurbaşkanı, değişiklik teklifini onaylayabilir, halk oylamasına gidebilir (Zorunda değil) ya da meclise gönderebilir.
- Meclis aynen kabul ettiği durumda ise milletvekili yeter sayılarının yukarıdaki esasları aynen kabul olduğu durum dahilinde Anayasa değişikliği tekrardan meclise gönderilemez. En az 400 milletvekili onayladığı takdirde Cumhurbaşkanı ya onaya sunar ya da halk oylamasına gider (Zorunda değil).
- Teklif 360-399 milletvekili tarafından kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanı halk oylamasına sunmak zorundadır.
Yukarıdaki ön bilgiler ışığında son dönemde yaşanan Anayasa tartışmaları nelerdir?
- Cumhur ittifakının ortağı olarak TBMM’ye milletvekili çıkarabilen HÜDA-PAR’ın genel başkanı Zekeriya Yapıcıoğlu, Anayasa’nın ilk dört maddesi için “Biz, ‘4 maddeyi değiştirelim’ demiyoruz. Bu maddelere ‘zinhar değiştirilemez’ demek gelecek nesillerin iradesine ipotek koymaktır. ‘Bu doğru bir şey mi değil mi gelin bunu tartışalım’ diyoruz.” ifadelerini kullanarak Cumhuriyet’in kurucu ve kırmızı çizgi teşkil eden maddelerinin kaldırılmasına zemin hazırlayan konuşmasını yapmıştı.
- TBMM Başkanvekili Bekir Bozdağ, Anayasa değişikliği için “Anayasa’nın üzerinde bugüne kadar 19 değişiklik paketi getirilmiş, 184 değişiklik yapılmış, toplam 223 noktasına dokunulmuş. Bir ‘yamayasayla’ karşı karşıyayız. Türkiye’nin bu ‘yamayasadan’ kurtulması lazım” ifadelerini kullanmıştı.
- DEVA Partisi genel başkanı Ali Babacan “Uygun zemin olduğunda Anayasa’nın ilk 4 maddesinin değiştirilmesi konuşulabilir. Fakat konuşmak demek değiştirmek demek değildir. Biz bugün sistem değişikliğini konuşmalıyız” ifadelerini kullanmıştı.
- Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, “Milletimizi, hak ettiği Anayasa’ya kavuşturma idealimizden hiç kopmadık” ifadelerini kullanmıştı.
- Yargıtay-Anayasa Mahkemesi krizi, yeni Anayasa ve düzenleme hakkındaki tezleri kuvvetlendirdi.
- TBMM eski Başkanı İsmail Kahraman “ Dindar Anayasa yapalım, ilk dört madde değişebilir” ifadelerini kullanmıştı.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ŞU AN HANGİ ANAYASA’YI KULLANIYOR?
9 Kasım 1982’de kabul edilen ve “82 Anayasası” şeklinde ifade edilen Anayasayı kullanıyor.
GEÇMİŞTE KULLANILAN ANAYASALARA BİR BAKIŞ
1921 Teşkîlât-ı Esâsiye Kanunu
1908 Kanun-ı Esasi’nin genel çerçevesini oluşturduğu bir Anayasa metnidir. 20 Ocak 1920’de kabul edilen bu Anayasa metni 23 ana ve 1 ek maddeden oluşmuştur. 1865’ten itibaren “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” şeklinde ifade edilen devletin ismi “Devlet-i Aliyye-i Türkiye” şeklinde ifade edilmeye başlanmıştır. Milli Mücadele’nin yürütücüsü olan Anayasa metnidir. Güçler birliği ve meclis yürütme erkinin hakim olduğu yapı hakimdir. Temel devrimlerin esas gücünü oluşturmuş olup saltanatın kaldırılması, halifeliğin kaldırılması ve Cumhuriyet’in ilanı 1921 Anayasası döneminde olmuştur.
1924 Teşkîlât-ı Esâsiye Kanunu
Tam bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından devrimlerin yapılması için oluşturulmuş gerçek mahiyette kurucu Anayasa metnidir. Devrimlerin yapılma zamanına göre Anayasa metnine güncellemeler gelmiştir. 1924 Anayasası’nın ilk maddesinde Türkiye devletinin Cumhuriyet olduğu vurgulanmıştır. 1961 Anayasası ile yürürlükten kalkmıştır. 1921 Anayasası’ndan farklı olarak devrimlere odaklanmış bir kimliği vardır. 1924 Anayasası’nın ilk üç maddesi şu şekildedir:
Madde 1 -Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
Madde 2 – Türkiye Devletinin dini İslâmdır; resmî dili Türkçedir; makarrı Ankara şehridir. (1928 yılında yapılan değişiklikle “Türkiye Devletinin resmî dili Türkçedir; makarrı Ankara şehridir.” halini almıştır. 1937 yılında yapılan değişiklikle “Türkiye Devleti, Cümhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, lâik ve inkılâpçıdır. Resmî dili Türkçedir. Makarrı Ankara şehridir.” halini almıştır.)
Madde 3 – Hâkimiyet bilâ kaydü şart Milletindir.
1961 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
27 Mayıs 1960 ihtilalinin ardından Milli Birlik Komitesi kuruldu. Önce İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Sıddık Sami Onar başkanlığındaki heyet Ankara’ya çağrıldı ve yeni bir Anayasa hazırlanması istendi. Hazırlanan taslak yürütme erkinin güçlerini oldukça azalttığı için önce iki alt meclisi olan bir Kurucu Meclis oluşturuldu. 6 Ocak 1961’de çalışmalarına başlayan ve Temsilciler Meclisi ile Milli Birlik Komitesi’nden meydana gelen Kurucu Meclis tarafından Anayasa çalışmaları için hazırlık başlatıldı. Eski sistemin feshedilerek 9 Temmuz 1961’de yürürlüğe konan 1961 Anayasası Enver Ziya Karal ve Turhan Feyzioğlu başkanlığında Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Doğan Avcıoğlu, Muammer Aksoy, Tarık Zafer Tunaya’nın da aralarında olduğu 20 kişilik Anayasa komisyonu tarafından yapıldı. Demokrat Parti’nin iç ve dış politikadaki faaliyetlerinin Cumhuriyet karşıtı ve tam bağımsızlığa aykırı hususlar barındırması gerekçesiyle yapılan 27 Mayıs askeri ihtilali toplumdan da destek bulmuştu. Bu konjonktürde inşa edilen yeni Anayasa’nın ardından TBMM iki Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak üzere iki meclisli hüviyete erişti. Cumhurbaşkanı partili statüsünden ayrıldı. Güçler ayrılığı temel prensip olarak tahsis edilmiştir. Anayasa Mahkemesi, Devlet Planlama Teşkilatı kurulup ayrıca toplumsal özgürlükler anlamında ileri seviyede bir çalışma yapılmıştır.
1961 Anayasası’nın “Başlangıç” bölümü ve ilk 4 maddesi şu şekildedir:
Başlangıç
Tarihi boyunca bağımsız yaşamış, hak ve hürriyetleri için savaşmış olan;
Anayasa ve hukuk dışı tutum ve davranışlarıyla meşruluğunu kaybetmiş bir iktidara karşı direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 Devrimini yapan Türk Milleti;
Bütün fertlerini, kaderde, kıvançta ve tasada ortak, bölünmez bir bütün halinde, millî şuur ve ülküler etrafında toplıyan ve milletimizi dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi olarak milli birlik ruhu içinde daima yüceltmeyi amaç bilen Türk milliyetçiliğinden hız ve ilham alarak ve;
«Yurtta Sulh, Cihanda Sulh» ilkesinin, Millî Mücadele ruhunun millet egemenliğinin, Atatürk Devrimlerine bağlılığın tam şuuruna sahip olarak;
İnsan hak ve hürriyetlerini, millî dayanışmayı, sosyal adâleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahını gerçekleştirmeyi ve teminat altına almayı mümkün kılacak demokratik hukuk devletini bütün hukukî ve sosyal temelleriyle kurmak için;
Türkiye Cumhuriyeti Kurucu Meclisi tarafından hazırlanan bu Anayasa’yı kabûl ve ilân ve onu, asıl teminatın vatandaşların gönüllerinde ve iradelerinde yer aldığı inancı ile, hürriyete, adâlete ve fazilete âşık evlâtlarının uyanık bekçiliğine emanet eder.
I. Devletin şekli
Madde 1 – Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
II. Cumhuriyetin nitelikleri
Madde 2 – Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına ve başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, millî, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir.
III. Devletin bütünlüğü; resmî dil; başkent
Madde 3 – Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür.
Resmî dil Türkçedir. Başkent Ankara’dır.
IV. Egemenlik
Madde 4 – Egemenlik kayıtsız şartsız Türk Milletinindir.
Millet, egemenliğini, Anayasa’nın koyduğu esaslara göre, yetkili organlar eliyle kullanır.
egemenliğin kullanılması, hiçbir suretle belli bir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ, kaynağını Anayasa’dan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz.
1980 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
12 Eylül 1980 darbesi ile TBMM’nin işlevsiz kalarak ülkedeki kaosa engel olamadığı gerekçe gösterilmiş olup Milli Güvenlik Konseyi kurulmuştur. Anayasa Düzeni Hakkında Kanun ile birlikte 1961 Anayasası yürürlükten kaldırılmıştır. Böylelikle Cumhuriyet Senatosu, Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanı’na ait olan tüm görev ve yetkiler Milli Güvenlik Konseyi Başkanı’na devredilmiştir. Ardından Milli Güvenlik Konseyi tarafından bir Danışma Meclisi oluşturulmuştur. Bu meclis tarafından 9 Kasım 1982 tarihinde kabul edilen yeni Anayasa oluşturulmuştur. 23 Ekim 1981’de açılan Danışma meclisinin başkanlığına Sadi Irmak seçildi. 20 Kasım 1981 tarihinde taslak hazırlanıp Anayasa çalışmalarına geçildi. Anayasa çalışmaları için oluşturulan 15 kişilik komisyonun başına Prof. Dr. Orhan Aldıkaçtı belirlendi. 23 Eylül 1982 tarihinde Anayasa metni hazırlanarak MGK’ye sunuldu. MGK’nin değişikliklerinin ardından 7 Kasım 1982 halk oylamasıyla yeni Anayasa kabul edildi. Günümüze kadar 21 değişiklik yapılan 1982 Anayasası’nın ilk 4maddesi şu şekildedir:
Devletin şekli
Madde 1 – Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
Cumhuriyetin nitelikleri
Madde 2 – Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir.
Devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti
Madde 3 – Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı “İstiklal Marşı”dır. Başkenti Ankara’dır
Değiştirilemeyecek hükümler
Madde 4 – Anayasa’nın 1 inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
