Kırmızı, turuncu, sarı ve yeşil yapraklı besinlerde bulunan beta karoten bağışıklık sistemi ve diğer pek çok sistem için çok önemlidir. A vitaminine dönüşmesi için provitamin olarak bulunan beta karoten pek çok hastalığı engelleyebilmesi bakımından önemlidir. Peki beta karoten nedir? Beta karoten ne işe yarar?
BETA KAROTEN NEDİR?
Latince kökü olan ve havuç anlamına gelen beta karoten cilt bakımı, bağışıklık ve göz için oldukça önemli olan antioksidan bileşiktir. 1831 yılında H. Wacenroder tarafından havuç köklerinde kristalleşerek bulunmuş olup karoten ismiyle adlandırılmıştır. Beta karoten, karotenoidler adındaki renkli pigmentler ailesine mensuptur. Meyve ve sebzelere kırmızı, turuncu, sarı renklerini veren pigmenttir. Aynı zamanda provitamin olan beta karoten A vitamini (Retinol) yapılması için vücut tarafından kullanılır. Beta karoten, ince bağırsak mukozasında yıkıma uğrayarak A vitamininin diğer türü olan retinole dönüşür. Provitamin A bitkilerde bulunurken hayvanlardan alınan A vitamini ise önceden oluşturulmuş haldedir, hazır alınır. Hayvansal kaynaklı A vitamini içeren besinler ise et, süt ve süt ürünleri, yumurtadır. Vücudun bağışıklık sisteminin daha iyi çalışması için çok önemli bir provitamindir. A vitamini vücutta yüksek dozda olduğu durumda toksik etki gösterebilmektedir.
BETA KAROTENİN FAYDALARI NELERDİR?
Beta karotenlerin pek çok faydası bulunmaktadır. Bu faydalar aynı zamanda çok yönlüdür. Beta karotenlerin faydaları aşağıda sıralanmıştır:
- Vücuttaki serbest radikallerin faaliyetlerini denetleyen ve önleyen bileşenler antioksidanlardır.
- Antioksidanların önleyemediği durumlarda serbest radikal seviyesinin yüksek düzeye çıkması oksidatif stresi meydana getirerek hücre hasarı oluşabilir. Bu stresin azalmasında etkili bir faktör de beta karotendir. Oksidatif stres, Alzheimer, kanser, kalp rahatsızlıkları gibi hastalıkları da tetiklediği için beta karoten bu gibi hastalıklara karşı önemli bir provitamindir.
- Meme, akciğer ve pankreas gibi kanserlerin kişide görülme riskini düşürmede önemli bir faktördür.
- Beta karoten, görme işlevini iyileştirmek için de faydalıdır. Makula dejenerasyonuna (AMD) karşı gözleri korur.
- Akciğer sağlığını korur. İngiliz Tıp Dergisi, 2006’da yaptığı araştırmada yüksek beta karoten düzeyinin, serbest oksijen radikallerinin sebep olduğu akciğer hasarının engellediğini yayınladı. Ayrıca 2017’de yapılan bir araştırma doğrultusunda; karotenoidi zengin bir diyet yapıp sigara kullanan bir kişinin skuamöz hücreli karsinom, küçük hücreli karsimom, akciğer kanseri ve adenokarsinom riskinin düşük olduğu sonucuna varılmıştır.
- Beta karoten gibi antioksidanlar cildi UV ışınlarına karşı korur. Cilt hücrelerinin yenilenmesini sağlayıp kırışıklık ve lekeli görünümü engeller. Vücuttaki melanin sentezini arttırarak kişiyi bronzlaştırır.
- Karaciğer yağlanmasını önleyerek karaciğer sağlığını korur.
- Vücudu enfeksiyonlara karşı korur ve zararlı hücrelerin çoğalmasını engeller.
- Metabolizmayı hızlandırır ve tokluk hissi verir.
- Kalp sağlığını korur.
- 2018 yılında yapılan bir araştırma doğrultusunda beta karotenin bilişsel işlevlerin daha sağlıklı çalışmasını sağladığı ortaya çıkmıştır. Bu sayede ileri yaşlarda bilişsel gerileme ve bunama riskleri azalır.
BETA KAROTEN HANGİ BESİNLERDE BULUNUR?
Beta karoten; sarı, kırmızı ve turuncu renkli meyve ve sebzelerde yoğun şekilde bulunur. Beta karoten miktarı yüksek olan besinler aşağıda sıralanmıştır:
- Patates
- Havuç
- Ispanak
- Brokoli
- Lahana
- Kavun
- Kişniş
- Sarı biber
- Bezelye
- Kırmızı biber
- Acı biber
- Maydanoz
- Mercan köşk
- Adaçayı
Muhtelif besinlerde beta karotenin yüksek oranda olmasının yanı sıra birtakım teknikler de bu seviyeyi arttırmakta faydalı olabilmektedir. Pişmiş havuç, çiğ havuca göre daha yüksek oranda beta karoten miktarı barındırır. Ayrıca beta karoten, yağda çözünen bir bileşik olması nedeniyle ilgili besinler yağ ile birlikte tüketildiği takdirde vücut daha yükse oranda emilim yapacaktır.
BETA KAROTEN EKSİKLİĞİ BELİRTİLERİ NELERDİR?
Beta karoten eksikliği provitamin olduğu için hayvansal gıdalarla A vitamini almayan kişilerde A vitamini eksikliği olarak ortaya çıkar. Bu eksiklik başta vücut bağışıklığını düşürür, karanlığa karşı anormal adaptasyon sorunu yaşatır, kuru cilde neden olur. Bu gibi eksiklikler aşağıda sıralanmıştır:
- Bağışıklık sistemi direnci düşer.
- Göz kuruluğu ortaya çıkar.
- Kişinin gebe kalmasına engel olabilir.
- Kadın ve erkeklerde kısırlık ortaya çıkabilir.
- Çocuklarda büyüme yetersizliği başlayabilir.
- Karanlığa karşı anormal adaptasyon yaşanır.
GÜNLÜK BETA KAROTEN İHTİYACI NE KADAR?
Hayvansal kaynaklı hazır A vitamini ile A vitamini olacak provitamin beta karoten tek bir paydada ve ortak olarak incelendiği takdirde A vitamini için günlük beslenme referans değeri 800 mcg’dir. Fakat günlük tüketilmesi gereken miktar cinsiyete, yaşa ve muhtelif faktörlere göre değişkenlik göstermektedir. Günlük alınması gereken miktar aşağıda listelenmiştir.
| Yaş Aralığı/Durum | Erkekler (IU/Gün) | Kadınlar (IU/Gün) |
| 0-6 ay | 1,320 | 1,320 |
| 7-12 ay | 1,650 | 1,650 |
| 1-3 yaş | 1,000 | 1,000 |
| 4-8 yaş | 1,335 | 1,335 |
| 9-13 yaş | 2,000 | 2,000 |
| 14-18 yaş | 3,000 | 2,310 |
| Yetişkinler | 3,000 | 2,310 |
| Gebelik | 2,565 | |
| Emzirme | 4,300 |
BETA KAROTENİN ZARARLARI VAR MI?
Beta karotenin fazla alımında çok ciddi zararlar ya da hastalıklar ortaya çıkmamakla birlikte muayyen bir süre beta karoten fazlalığı ise karotenemiye yol açar. Bu sayede cilt renginin sar- turuncu olur. Bu durum başka bir hastalığın habercisi olurken ayrıca hamilelerde A vitamini fazlalığı doğum kusurlarına ya da düşüğe neden olabilir. Asıl hasarı yüksek A vitamini gerçekleştirdiği için A vitamininin doğrudan kaynağı olan hayvansal gıdalar yerine beta karoten (Provitamin olması nedeniyle vücutta A vitaminine dönüştürülür. Eğer vücutta yeteri kadar A vitamini varsa ilgili dönüştürme işlemi gerçekleşmez) bazlı yiyeceklerin tüketimi önem arz eder.
