D.P.T., Şimdi! Yeniden!

Bilin Neyaptı yazdı…

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 1960’da kuruldu; 2011 yılında Kalkınma Bakanlığı olarak yeniden yapılandırıldı; 2018’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi (CHS)’ne geçildiğinde Strateji ve Bütçe Başkanlığı haline geldi. 1963 yılından beri sadece 1978, 1984, 1995 ve 2006 yılları dışındaki her yılı kapsayacak şekilde Beş Yıllık Kalkınma Plan (BYKP)’ları yayımlandı. Bu planların 60 yıllık geçmişi üzerinden bazı gözlemler yapacağım.

Üçüncü BYKP, on bir planın en uzunu: tam 1077 sayfa! 1979’da yayımlanan 4. BYKP’na kadar planların ortalama uzunluğu 744 sayfa. 12 Eylül darbesi sonrası, Sekizinci BYKP (2001-2005)’a kadar yayımlanan planların ortalama uzunluğu ise 300 sayfadan az. Bu basit gözlem, dünyada yükselen liberal iktisat öğretisinin Türkiye’de Özal döneminde nasıl hevesle uygulandığının önemli bir göstergesi: Beşinci BYKP (1985-1989) bir önceki plandan tam 478 sayfa daha az. AKP döneminde yayımlanan üç BYKP’nın ilkinin uzunluğu ise sadece 100 sayfa, ortalama sayfa uzunluğu da sadece 173!

Sayfa uzunlukları planlamaya ne kadar ciddiyetle yaklaşıldığının bir göstergesi olsa da herşeyi anlatmıyor tabii. Planların içeriğinde neler değişti diye bakılırsa, esas olarak projeksiyonlarda ve dolayısıyla şeffaflık ve hesap verebilirlikte ciddi oranda azalma gözlemleniyor. Örneğin, 1980’lerin ortasında yapılan Altıncı BYKP ile son BYKP arasındaki farklardan bir kısmı, öğretim durumuna göre işgücü; meslek durumuna göre arz ve talep; demografi; kuruluşlara göre hastane/yatak sayısı gibi projeksiyonların artık BYKP’ında yer almamış olması.

Bir başka gözlem de kamunun gitgide elini çekmiş göründüğü imalat sektöründeki yatırımlarda azalma. Diğer bir önemli gözlem, kamu sektörü harcamalarındaki “Diğer” kalemlerinin toplam harcamalar içindeki payının yüzde 10’lar civarına varan artışı. İller bazında üretim ve geçim, ürün bazlı nisbi fiyatlar gibi bilgiler de artık BYKP’larında raporlanmamakta.

BYKP’larında olması gereken çok önemli bir bilgi, geçmiş planların hedeflerinden sapmaların raporlanması ve sebeplerinin belirtilmesi iken, bu bilgiler BYKP’larda yer almamakta. Bu gözlemler, tüm devlet kurumlarının gitgide daha fazla siyasi iktidar kontrolü altına girmesi, hesap verebilirliğin ve liyakatlı kadroların azalışıyla gayet uyumlu. Oysa ölçüm ve planlama, özellikle piyasa ve tüm sosyoekonomik kurumlarıyla kalkınmasını tamamlayıp dengeli büyüme hedefine varamamış bir ülkede, etkin ekonomi yönetimi için temel önemdedir.

Dünyanın çok hızlı ve köklü sosyoekonomik ve jeopolitik değişiklikler yaşayacağı bir döneme girmiş bulunuyoruz. Böyle bir konjonktürde, büyük veri teknolojilerinden yararlanarak sektörel girdi-çıktı, fiyat ve ticaret verilerini kullanarak genel denge modelleri ve projeksiyonlar oluşturmayan bir kamu yönetiminin zafiyet içinde olması, krizleri tahmin edememesi, deneyip yanılıp tökezlerken küresel katma değer payını bir türlü artıramaması kaçınılmazdır.

Türkiye ekonomisi iyi yönetilmemektedir; bu durum, herşeyi etkin yapacağını iddia eden 18 yıllık iktidarın yol açmış olduğu tarihin en yüksek işssizlik, 2001 krizi dönemini aşan dış borç ve yetersiz ve dengesiz büyüme oranları ile açıkça ortadadır. İktidarın politika tercihleri ve bu politikaların uygulanmaya konabilmesi için gerçekleştirilen kurumsal yıkım, ekonomi yönetimini başarısız kılmıştır.

DPT’nin, siyasi partilerin kısa dönemli politikalarının etkisinin devletin uzun dönemli kalkınma vizyonunu saptıramayacağı şekilde sınırlanacağı bir sistem içinde, yeniden hayata geçirilmesi gerekmektedir. Siyasi saiklerle kamuda iş bulması engellenmiş ve yurt dışına çıkmak zorunda kalmış ekonomist ve istatistikçilerimiz için de cazip imkanlar sunularak, bu uzmanların birikimini gerçek planlama uzmanlarının, emekli de olmuş olsalar, tecrübleriyle birleştirerek ülke hizmetinde etkinleştirmek, ülke kalkınması için gereklilik ve vatan borcudur.

Uzun dönemli planlama ve ölçülebilirlik, özellikle 4.Endüstri devriminin getireceği yapısal işsizlik sorunlarıyla baş etmenin olmazsa olmazlarıdır.