Akıl giderse ahlak kalmaz

Prof. Dr. Şahin Filiz yazdı…

Öncelikle vahşi Fetö sürüsünün kumpaslarına hedef olan Manas’ın babası kahraman komutan Mustafa Önsel’e ve ailesine başsağlığı, melek yürekli aslan Manas’a Tanrı’dan gani rahmetler diliyor; Manas’ın değerli komutan babasının acısını yürekten paylaşıyorum.

Newton fiziğinden uzun uzadıya söz edecek değilim. Ama kısaca bazı bilgiler vereyim, sonraki söyleyeceklerim daha iyi anlaşılabilsin.

Genişlik, Derinlik ve Uzunluk Newton fiziğindeki evrenin üç boyutunu anlatır. Bu klasik mekanizme göre evren çok sayıda akıldan yoksun ve edilgen cismin birbirini anlamsızca ve amaçsızca itip çekmesi, bir araya gelip çözülmesinden ibarettir. Aydınlanma filozofları dinin temel öğretilerinin, Tanrı’nın mucizelerin varlığının, insan ruhunun ölümsüzlüğünün ve benzeri hususların  bilinebilir olmaları halinde, Newton’ın hareket yasalarını ortaya koyduğu gibi akılcı bir şekilde ortaya koyabileceğini varsaydılar. Kısacası, Aydınlanma filozofları, Newton’ın evrensel kütle çekimi yasasını nasıl kanıtladıysa İsa’nın tanrısallığı veya “iyi yaşam” yolunun da aynı şekilde bulunabileceğini düşündüler. Ancak bilimin varsayımları dini ve ahlaki düşüncenin temel ilkeleriyle taban tabana zıtlık göstermiş ve bilimsel sorgulamanın yöntem ve talepleri, bu alanlarda bilgi edinebilme ihtimalini daha böyle bir işe girişmeden ortadan kaldırmıştı.[1]

Yüzyılımızda ise, Einstein’ın Özel ve Genel Görelilik kuramından sonra gelişen parçacık fiziğine göre, Newton fiziğinin bulguları neredeyse temelden değişmiştir. Buna göre  atom molekülleri sırasıyla madde, canlı ve bilişsel varlıklar düzeyinde sürekli bir etkileşimsel evren modelini önümüze koymuştur. En bilinçli varlık olan insan ile cansız madde  karşılıklı etki-tepkiden oluşan etkileşim içindedir ve evrende kendi başına olan, var olan hiçbir şey yoktur. Varlık, etkileşimden ibarettir. Rastlantısal bir mekanizm değil, etkileşimsel bir evren anlayışı artık bugün bilinmektedir. Moleküller, Newton’ın mekanik fiziğinin aksine, amaçsızca ve rastlantısal olarak birbirini itip çekmemekte, tam tersine, bütün evren inorganik varlıktan bilinçli varlığa ya da tersi, birbiriyle etkileşmektedir.

Bu etkileşme, insan gibi bilişsel varlık düzeyinde en etkin ve en bilinçli bir davranış sergilemektedir. En alttaki pasif etkileşim ise inorganik varlıklar için geçerlidir. Başka bir deyişle, en pasif etkileşim, en az varlık, en etkin etkileşim ise en çok varlık demektir. Şu halde insan bilişsel bir varlık olduğu ve en etkin etkileşimsel davranış sergilediği için en bilinçli varlıktır. Ne var ki o da en pasif etkileşimin olduğu cansız maddeye kadar aşağıya doğru, cansız madde de bilinçli varlık insana doğru karşılıklı etki-tepki oluşturarak bu etkileşim her an var olmaktadır. [2]

Türk filozofları Farabi ve özellikle İbn Sina, etki-tepkiden doğan en etkin etkileşimin Tanrı’da gerçekleştiğini düşünürler. Başka bir deyişle, Tanrı hem “akıl eden”, “akıl edilebilen” ve hem de “akıl”dır. Ortaçağ’da yaşamamış olsalardı bu varlığın insan olduğunu da söyleyebilirlerdi. İnsan ya da Tanrı burada dikkat edilirse “akıl” ve onun türevleri ile birlikte anılmaktadır. Akıldan ırak düşen, pasif etkileşim gösterir; belki de olsa olsa canlı etki-tepkisi düzeyinde kalır.

“Yaşam nedir?” sorusuna belki çoğumuz, “sağlığımız yerinde, yiyip içiyoruz, barınacak bir damımız var, iyi kötü nefes alıyoruz, daha ne isteriz ki?” diye cevap verecektir. Yaşamı böyle tanımladığımızda, bilinçli bir insan davranışını değil, en fazla canlı düzeyinde daha az etkin bir davranış tarzını gösteriyoruz demektir. Başka türlü diyelim, insanlıktan uzak düşmüşüz demektir. Zaten madde düzeyine inen bir etkileşim içinde isek, ölmüşüz ya da bitkisel hayata girmişiz demektir.

Şu halde insan madde, canlı ve bilişsel olmak üzere üç temel etkileşimselliği varlığında barındıran bir bilinç varlığıdır. Bedenimiz gibi düşüncelerimiz de atomlardan oluşur. Ama etkin etkileşimsellikte bulunduğumuz sürece akıl ve bilinçle birlikteyiz demektir. Aklı ve bilinci olmayan ya da yeterince etkili bir etkileşimsellik özelliği göstermeyen insan da yok hükmündedir. Bilinç düzeyi yükseldikçe özgür irade, amaçlı davranış ve yaratıcı insan ortaya çıkar. Azaldıkça canlı düzeyine geriler. Öyleyse etkin olabilmek, etkileşimselliği en üst bilinçsellikle gerçekleştirmek anlamına geliyor. Yükseldikçe özgürlük alanı genişliyor; bu alan genişledikçe ahlaki duyarlılık ve titizlik artıyor.  Ahlak mantığa dayanır. Mantıksız ahlak olmaz. Akılsallık ahlaki hassasiyeti sürekli besliyor. Özgürlük alanı genişliyor; davranış çeşitleniyor ve bu davranışlarımızın kökenlerini daha iyi algılayabiliyoruz. Kökenlerini bilmediğimiz davranışlarımız, amaçsal ve ereksel değildir; tıpkı Newton’ın mekanik fiziğindeki varlılar gibi birbirini rastgele itip kakan canlı ya da cansız hareketlerden ibarettir.

Öyleyse akıl varsa ahlak vardır. Akıl davranışlarımızın etkin ve amaçlı olmasını sağlar. Etkin ve amaçlı davranışlar, alışkanlıklara bağlı rastlantısal ve otomatik canlı davranışlarından farklıdır. İkincileri ahlak ilkelerine kördür, sağırdır, duyarsızdır.

Ülkemiz gündemi, Newton fiziğindeki gibi rastlantısallıklar, akıl yoksunlukları ve doğal olarak ahlakın sefaleti için son derece iç karartıcı olaylara sahne olmaktadır. Buna rağmen gençlerimiz, çocuklarımız, geleceğimiz, sürekli akla ve bilince karşı pasif bir etkileşimsellik girdabına çekilmektedir. Uyuşturucu, kumar, hırsızlık, mafya, fuhuş, çete, devleti zarara uğratma ve Cumhuriyet ilkelerini ayaklar altına alma gibi, sadece hayatta kalmaya programlanmış canlı davranışlarının sergilendiği açık platform izlenimi vermektedir. Akıl, bilinç ve özgür irade zayıflamakta; akılsızlık, bilinçsizlik ve kulluk gibi canlı hareketleri revaç bulmaya yüz tutmaktadır. Üstüne üstlük cemaat ve tarikatlar, Türk sufilik geleneğinin tam tersine, tüm bu pasif etkileşim süreçlerini açıktan açığa beslemekte, semirtmektedir.

Onlara akıllı ve bilinçli etkileşimsellik değil, canlı hatta cansız pasif etkileşimsellik içine hapsedilmiş akılsızlar lazımdır ki, onlar lehine güçlendirdikleri canlı etki-tepkileriyle maddeleştirmiş müritlerine egemen olabilsinler. Kendilerindeki akıl, bilişsel insanın değil, kurnaz yırtıcı canlının zekasıdır. Zaten akıllı ve bilinçli insan etkileşimselliğini sergileseler, vahşi hayvanlar gibi ram ettikleri koyunları uyuşturup özgürlüklerini ellerinden almazlar, önce kendilerini insanlaştırırlardı.

Türk insanı vahşi canlı düzeyindeki insan görünümlü Fetö tipi canlıların inorganik arenasına kapatılmış mahpuslar gibi tüm etkin etkileşimselliğinden uzaklaştırılmakta; din işportacıları özgürlük alanlarını gün geçtikçe daraltmakta, Türk halkı akıllarıyla birlikte ahlaklarını da kaybetmek tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır. Tepkileri madde düzeyine kadar gerilemiş bireylerin sayısı sürekli artarken, “nasıl olur da devamlı dinden söz eden insanlar böylesine insanlık dışı fiilleri işlerler?” sorusu sorulmaktadır. Oysa yeni fiziğe göre etkileşim azaldıkça akıl ve bilinç düzeyi de azalır. Ardından ahlaki sorumluluk duygusu düşer. Çünkü sorumluluk, ancak özgürlük varsa vardır, yoksa yoktur.

Akıl zayıfladıkça özgürlük azalır, özgürlük azaldıkça sorumluluk azalır. Sorumluluk ortadan kalktıktan sonra, “haya duymuyorsan her şeyi yapabilirsin”.

Uyuşturucuda, mafyada, liyakatsizlikte ve eşitsizlikte haya var mıdır ki ahlak olsun? Ahlak var mıdır ki akıl olsun? Akıl var mıdır ki insanlık olsun? Bizim de içinde bulunduğumuz bütün evren hep etkileşimsel bütünlük gösteriyorsa, insan davranışları da aynı bütünlüğün doğal bir parçasıdır.

Newton fiziği ile din ve ahlak yaşatılamaz.

[1] Bkz. Robert C. Solomon, Akılcılıktan Varoluşçuluğa, Çev. Reha Kuldaşlı, Türkiye İşbankası Yayınları, İstanbul, 2020,  ss. 8-11.

[2] www.uzayzaman.com (Erişim Tarihi: 23.05.21, saat: 23:44).