Prof. Dr. Semih Güneri yazdı…
“…Nasıl Avrupa ve Yakın Doğu Paleolitik toplulukları, gözlü iğneler teknolojisi ile Sibirya’da ortaya çıkışından binlerce yıl sonra tanıştıysa, onlar için seramik yapımında da birkaç bin yıllık gecikme söz konusudur…”
ANAYURT: YENİSEY-LENA
Türk-Altay Kuram’ına göre Türkçe’nin en arkaik biçimini konuşan halkların anayurdu geniş anlamda Yenisey-Lena bölgesidir. Dar çerçevede ise bu coğrafyayı biz Kuzeyde Angara nehri ile Güneyde Baykal gölü arasındaki mikro-klima hayat alanları olarak tanımlıyoruz. Bölgede son bir-iki on yıldır hem Rus araştırmacılar tarafından hem de uluslararası araştırma gruplarınca Üst Paleolitik ve sonrasını kapsayan önemli prehistorik araştırmalar yapıldı. 2017’de bölgenin Türklerin anayurdu olarak ilan edilmesini izleyen dönemde Baykal bölgesinde tarafımızdan yeni aktif arazi ve laboratuvar çalışmaları başlatıldı. Araştırmalar, bir yandan bölgenin iklimi (soğuma-ısınma) üzerinde yoğunlaşırken diğer taraftan en erken insan toplulukları hakkında arkeolojik kültürlerin, uzak mesafe kültürel ilişkilerin analizlerine yönelik yeni veriler elde etmeyi hedeflemiştir.
Angara-Baykal bölgesi neden Türklerin anayurdudur? Son Buzul Çağında ve sonrasında birkaç ailelik küçük gruplar tarafından oluşturulan yerli Güney Sibiryalı halkların konuştuğu dil neden Türkçe ile bağlantılıdır? Bu sorular temelindeki konu başlıkları 2024’te üçüncü baskısını yapan Türk-Altay Kuramı çalışmamızda ayrıntılarıyla tartışıldı.
Şimdi de şu soruya odaklanacağız: Seramik üretimi Paleolitik dünyayı değiştiren teknolojik yeniliklerden biri midir? Başka bir taraftan bakalım: Seramik üretimi, toplumun uygarlık düzeyini ölçen bir gözlem olabilir mi? Önceki yazımda da yer vermiştim. Baskı taş alet üretimi teknolojisi başta olmak üzere, gözlü iğneler ve giyim-kuşam üretim teknolojisi, mezar mimarisi, ölü gömme adetlerinin oluşması vs gibi yenilikler, GÖ 50,000’li yıllardan itibaren yukarıda verilen Güney Sibirya adresinde ortaya çıkan teknolojik yeniliklerdi. Bunların içinde seramik üretim teknolojisi ise hiç şüphesiz özel bir yere sahipti. Nasıl Avrupa ve Yakın Doğu Paleolitik toplulukları, gözlü iğneler teknolojisi ile Sibirya’da ortaya çıkışından binlerce yıl sonra tanıştıysa, seramik yapımında da birkaç bin yıllık gecikme söz konusudur. Burada elma ile armutu birbirine karıştırmıyoruz. Yakın Doğu yerleşik kültürler coğrafyası ile bozkır kültürleri coğrafyası bütünüyle farklı özelliklere sahiptir.
Sibirya prehistoryası ile ilgili en erken ve en kapsamlı araştırmalar A.P. Okladnikov’a aittir. Buna ilave olarak 20. yüzyılın başlarından itibaren böl genin tarihöncesi ile ilgili pek çok araştırma kaydedilmiştir. Özellikle Altay ve Trans-Baykal bölgesinin Paleolitik araştırmalarını 1983 yılından beri yürütmekte olan A.P. Derevyanko bölgenin Alt Paleolitik dönemini aydınlatan önemli sonuçlara ulaşmıştır. Buret’ ve Mal’ta bölgesinde meslektaşım E.A. Lipnina ve arkadaşları tarafından 2019’da başlatılan, bizlerin de bir kısmına katıldığımız yeni araştırmalar günümüze kadar sürmüştür.
ANAYURTTA SERAMİK ÜRETİMİ: MÖ 14,000-11,000
Yenisey-Lena anayurt bölgesinde ilk seramik üretimi Mezolitik’te başlıyor. Amur bölgesinde Osipovka kültürü yerleşmelerinden Gonçarka-1’de yapılan son kazıların sonuçlarına göre erken seramik üretiminin tarihi MÖ 11,000’lerdedir. Buna karşılık gene yeni çalışmalara göre Trans-Baykal bölgesindeki bazı yerleşmelerde, örneğin Ust’-Karenga’da ele geçirilen seramik buluntular, uyarlanmış C14 analizlerine göre MÖ 11,000’leri gösteriyor. Kuzey Asya’da en erken seramik üretiminde şu dört noktaya dikkat çekiyoruz: 1) Kuzeyde Transbaykal (Ust’-Karenga, MÖ 9,500-10,180 / MÖ cal 11,200 12,200), 2) Amur bölgesi (Gonçarka-1, MÖ 11,300 / MÖ cal 13,450-14,780), 3) Güneyde Güney Çin’in Yangtze nehri hattı (Xianrendong mağarası, MÖ 12,800 / MÖ cal 15,700-16,500) ve 4) Doğuda Japonya (Japonya adaları, MÖ 10,700-11,500 / MÖ cal 12,000-15,400). Bu dört nokta arasında kalan yaklaşık 3,000 x 3,000 km’lik alanlarda seramik üretimi ilginç bir şekilde yok-tur.
Hemen ilave edelim Güney Çin’in Yangtze nehri kıyılarındaki Xianrendong mağarasında bulunan seramiğin tarihlenmeleri tartışmalıdır. Güney Çin’deki Xianrendong mağarası’nda 2009’da yürütülen çalışmaların sonuçları yakın zamanda X. Wu ve arkadaşları tarafından yayımlandı. Bu yazarlara göre en eski yerleşim yerinin çanak çömlek içeren bileşeninin C14 tarihleri MÖ 14,915 (Batı bölümü) ve MÖ 15,105 (Doğu bölümü), sırasıyla MÖ cal 17,950-18,880 ve MÖ cal 18,440-18,850 olarak uyarlanmış yaş aralıklarını karşılıyordu. Diğer taraftan bazı gözlemler söz konusu tarihlemelere şüpheyle bakmayı gerektirdiği bildiriliyor. Öne sürülen gerekçeler gerçekten de söz konusu tarihlemelerin doğruluğuna kuşkuyla bakmayı gerektirecek kadar ciddidir. Yunchanyan ve Xianrendong mağarası buluntularının kazıcıları tarafından verilen tarihleri (“MÖ 18.000”ler) abartılıdır.
Diğer taraftan Amur havzasındaki en erken yerleşimlerin radyokarbon tarihlemeleri MÖ 10,380-11,260, bunların uyarlanmış tarihlemeleri ise MÖ cal 12,110 ve MÖ cal 14,240’lardır. Osipovka kültürünün Gonçarka-1 yerleşmesinden gelen malzemeye göre bu tarihler düz dipli kapların da en erken tarihleridir. Amur nehrinin orta akımlarındaki Gromatuha yerleşmesinin alt seviyesindeki en yaygın çanak çömlek formu yazarlara göre bu türde düz kaideli kaplardır. Yumurta / sivri dipli kapların da diğerleriyle birlikte kullanıldığı biliniyor. Diğer taraftan Trans-Baykal bölgesindeki en erken çanak çömlek varlığı ile ilgili yeni veriler Ust-Karenga-12 ve bu bölgenin Kuzey kesiminde, Orta ve Güney tayga bölgeleri arasındaki sınırda, esas anlamda Dahurian karaçamından oluşan yoğun ormanlarla kaplı Vitim platosunda ele geçmiştir. Bölgenin diğer bir yerleşim grubunu oluşturan Studenoye-1, Ust’-Menza-1 gibi yerleşme noktaları Trans-Baykal’ın Güney kesiminde, Güney tayga bölgesinde yer alır. Bunlardan en önemlileri Studenoye-1 ve Ust’ Menza-1 yerleşmeleridir.
Görüldüğü gibi Anayurt Yenisey-Lena bölgesinde ve ona çok yakın ve ilgili noktalarda en erken seramik üretimi MÖ cal 14,240-11.000’lerde başlıyor. Trans-Baykal ile Amur arasında bu evrede ilişkiler ol-ma-ma-sı mümkün değil.
Rusya Uzak Doğusu dediğimiz Bering denizine yakın noktalarda son yıllarda artan kazıların Baykal ile Rus Uzak Doğusu Mezolitik kültürlerinin mutlak ilişkilerini ortaya koyan sonuçları elimizdedir. Bu tarih kabul edilebilir haliyle MÖ 11,000’lerdir.
“…Sibirya’daki seramik üretimi Yakın Doğu ve Avrupa’dakinden ortalama 5,000 yıl daha erken başladı, derken burada kültür yarıştıracak değiliz…”
SERAMİK ÜRETİM TEKNOLOJİSİ: UYGARLIK DÜZEYİNİ GÖSTEREN BİR SÜREÇTİR
Kuzey Asya yerleşmelerinde seramiğin Mezolitik (“İlk Neolitik / initial Neolithic”) dönemlerden itibaren yapılmakta olduğunu artık biliyoruz. Geç Mezolitik-İlk Neolitik dönemlerde Yenisey-Lena bölgesi Baykal gölünün Kuzey-Kuzeybatı bölümünü kapsayan geniş bir coğrafyadır. Bu bölgenin Batı komşusu olan Sayan-Altay bölgesi ise Eneolitik ve Tunç Çağlarında Afanas’yev ve Okunyev gibi önemli kültür oluşumlarının ortaya çıktığı topraklardır. Sayan-Altay ile Yenisey-Lena birbirlerine hem arkeolojik kültür olarak ve son yapılan antropolojik ve genetik araştırmaların sonuçlarının da gösterdiği gibi tek tip etno-kültürel oluşuma işaret etmektedir. Bu iki ana hayat alanı bölge arasında nasıl etkileşimli ilişkiler geliştiğini yapılan son araştırmaların sonuçları farklı yönleriyle ortaya koymuştur.
Sibirya’daki seramik üretimi Yakın Doğu ve Avrupa’dakinden ortalama 5,000 yıl daha erken başladı, derken burada kültür yarıştıracak değiliz. Soru şuydu: Seramik üretim teknolojisi uygarlık düzeyini gösteren bir süreç midir? Hiç şüphesiz evet. Dünyayı değiştiren teknolojik icatlar durduk yere ortaya çıkmaz. İhtiyaçtan doğar. Talep ile ateşlenir. Hammadde imkânı ile somutlaşır. Farkındalık-yaratıcılık-beceri üçgeni içinde ortaya çıkar. İcat ve yenilikler de hiç şüphe yok ki o koşulları en erken tamamlayan halk gruplarının olacaktır. Görünen o ki seramik üretiminde de koşullar gene yukarıda adresi verilen anayurt coğrafyasında tamamlanmıştır.
